Guardar en stiva la tschentada sin la glina – l'istorgia da la SRG SSR

Limpurtanza da la SRG SSR per la societad daventa visibla en las istorgias da vita dals umans chèn creschids si cun ella. Ina da quellas è listorgia dad Irma Murri, mia tatta. E quella da la SRG SSR. 

Las undas da radio sulettas èn dudir mo fin ad ina distanza da ca. 80 kilometers. Ellas viagian en lingias gulivas davent da lur emettur, ma cunquai che la Terra è radunda, bandunan ellas gia baud la surfatscha e sgolan vers las stailas. I sa tracta da faschs nunvisibels da tun e da miracul che rebattan per part a la surfatscha da la ionosfera e che vegnan sajettads enavos sin la Terra dad electrons libers. Uschia capiti che tschertas infurmaziuns dal radio vegnan transmessas en ina bler meglra qualitad en regiuns bler pli lontanas.

Ils umans sumeglian in zichel las undas da radio. Quant lunsch chinsatgi po viagiar, dependa savens da ses punct da partenza e da sias pussaivladads. Nus vegnin a noss cunfins ed ans laschain ubain retegnair da quels ubain inspirar a novas finamiras. Sche nus avessan la pussaivladad da sgular lunsch siador fin a las stailas, faschessan nus quai probablamain gist tuttina sco las undas da radio, u betg?

Image

Garbella (GR) – vista a Brusio

Ils uffants da Garbella, in aclaun lunsch en il sid dal Puschlav, èn creschids si cun in radio da bischen che funcziunava cun battarias. Igl era il sulet apparat electric en chasa e durant blers dis la suletta colliaziun cun il rest dal mund. Garbella sa chatta var 300 meters sur il vitg da Brusio. Oz maina ina via da catram da la val siador fin a laclaun ed in bus da scola vegn sperasvi per ils uffants. Il 1937, cura che Irma Murri è naschida, devi qua mo trais chasas, la via nera betg catramada. Bus na devi nagins e lenviern avevi navaglias.

Image

Irma Murri guarda vi da sia chasa paterna.

Irma Murri è mia tatta. Duffant tadlava jau plain fascinaziun co chella raquintava da sia lunga via da scola chella stueva ir mintga di a pe. Inura, lenviern mintgatant era trais uras. Mes emprim dissegn regalà ad ella è perquai er in battibugl da lingias coluradas che duevan represchentar mes viadi fin a sia chasa. 

Che mes frar ed jau gievan gugent a visitar mia tatta e mes tat, naveva dentant betg da far mo cun las istorgias chels raquintavan. Cuntrari a noss geniturs possedevan els numnadamain er ina televisiun. E sin quella dastgavan nus guardar tut quai che nus vulevan. La televisiun era ina part uschè stabla da nossas visitas che jau nhai mai dubità che la chista steva gia adina là en stiva. Quai è uschia, perquai che jau nenconusch nagina vita senza televisiun. En la vita da mia tatta e da mes tat però hai dà in temp che quest apparat era in simbol da luxus e dal progress tecnic.

«
«Quant dir, flaivel e brausel ch‘el tuna …, cura ch‘ins tscherna Turitg.»

Mia tatta è naschida il medem decenni sco la Societad svizra da radio e televisiun, la SRG SSR. En ils passa 90 onns da lur existenza nhan ils emetturs da la SRG SSR betg mo documentà listorgia da la Svizra, mabain era dà lur tempra ad ella. Per mia tatta e sia famiglia en las muntognas nè il radio betg mo stà ina colliaziun cun lulteriur mund, mabain er ina funtauna dinfurmaziuns impurtanta durant ils temps da guerra. Sia vita e listorgia da la SRG SSR èn colliadas inseparablamain.

Lemprim è arrivà il radio

«Quant dir, flaivel e brausel chel tuna …, cura chins tscherna Turitg.» 

Il radio, sco la NZZ dals 26 da settember 1924 descriva qua, na satisfa anc betg. I scruscha e schuschura, ils radiaturs electrics ed il traffic sin via disturban la recepziun. Ma el porscha als umans per lemprima giada libertads nunusitadas. Anc a lentschatta dal 19avel tschientaner sto ina pura ir en baselgia per tadlar musica e sperar chi dettia là inorgla.

Cun musica pon ils emprims emetturs da radio crear ina plivalur per la societad.

I po ir mais a la lunga senza chin lavurer audia in tun musica. Ma enturn il 1800, cura chils urers genevrins cumenzan ad integrar sunarias en las uras pitschnas, è quai lura da naschientscha da la musica purtabla oz ina part essenziala da mintga emissiun da radio. Gia vers la fin dal 19avel tschientaner è la tecnica uschè progredida che musica sunada en directa po vegnir transmessa sur las lingias da telegraf e da telefon. Il «Théâtrophone» da Paris per exempel porscha a las audituras ed als auditurs che pajan operas en stereo sur il corn dal telefon.

Cun musica pon ils emprims emetturs da radio crear ina plivalur per la societad. Durant in lung temp èn ils emetturs radiofonics en Svizra numnadamain resalvads al militar, la recepziun privata da las undas è scumandada. Lavust 1922 vegn inaugurada la staziun radiofonica «Champ-de-lAir» sin la plazza aviatica da LosannaBlécherette. Quella duai infurmar ils pilots davart las relaziuns da laura ed esser in agid per deterrar ed atterrar. I dat dentant mo in sgol ad emna. Durant il rest dal temp po il radiotelegrafist disponer libramain. Via il microfon dal radiotelefon cumenza el gia baud a divertir lequipa da laviun ed a transmetter cun in cilinder fonografic luvertura da lopera «Guillaume Tell» da Rossini.

Il 1923 lubescha la Confederaziun emprimas emissiuns da radio cun ils emetturs radiofonics aviatics. Tranter il 1923 ed il 1926 introduceschan sper Losanna era Turitg, Berna, Genevra e Basilea tals emetturs. Quel a Turitg è dentant lemprim emettur da radio per propi. Finanziads vegnan ils emetturs a lentschatta cun taxas da recepziun da las concessiunarias e dals concessiunaris e da daners publics e privats.

Cun fundar la SRG SSR daventa il radio in med da massa.

Ils 24 da favrer 1931 vegn fundada la SRG SSR. Sco organisaziun tetgala unescha ella tut las societads da radio da la Svizra e survegn dal Cussegl federal la concessiun exclusiva per producir emissiuns. Entant che la Confederaziun administrava il 1923 mo var 1000 concessiuns da recepziun, èn quellas saugmentadas fin il 1930 gia a passa 100000.

Cun fundar la SRG SSR daventa il radio in med da massa. Entant chins ha ditg pudì recepir ils signals mo cun zambregims intensivs e cun uregliers, vegn il program uss or da las boxas da lautpledader ed ins po tscherner ils emetturs cun volver il nuf da reglar.  

Radio per la «Defensiun naziunala spiertala»  

Fanadur 2023. Irma e sias duas soras pli giuvnas Berta e Marina sesan sin ils stgalims davant lur chasa paterna. La chasa tutga oz ad in dals figls da Marina. El ha renovà e transfurmà ella, ina terrassa sulegliva sextenda vers sid. Mo ina scarsola da lain mez marscha davant lentrada da la chasa regorda anc als temps passads.

Las trais soras: Irma, Berta e Marina

Las trais soras discurran tranter ellas pusciavin, in dialect lumbard-alpin. Ellas dattan adina puspè tranteren ina a lautra, sa cuntradin, ed alura ri ina e las autras duas era. In trio attaschà. 

Malgrà che Irma e Berta han bandunà il Puschlav suenter la scola per chattar lavur Berta è ida a star a Morges, mia tatta a Berna cloma il Grischun adina puspè enavos ellas. Il Grischun da lur uffanza, da lur famiglia, lur patria. Si qua ma para mia tatta savens sco in auter uman. Ella ri dapli ed ella discurra ina lingua che jau na chapesch betg. Cura che jau la dumond, sche jau possia pajar cun la carta en la butia dal vitg a Brusio, excloma ella riend: «Ma, Kind

L’enviern, ma raquinta Berta, sajan ellas savens scarsoladas a scola. «E la scarsola avain nus natiralmain puspè stuì trair a chasa», schema Marina. 

«Nus mattas», di mia tatta, «avevan da far lavurs a maun en scola entant ch’ils mats dastgavan far sport. Ina giada dentant, l’enviern, èn ils mats ids a scarsolar e nus avessan gì da star endadens e far chaltschiel. Là avain nus simplamain marinà la scola ed essan idas cun els!» 

«Ma, Irma!» Marina scurlatta il chau e fa ina tschera rienta e spaventada enina.  

«Nus avain survegnì il detg lavachau per noss cunfar», conceda mia tatta. «Ma Marina, quai è stada la pli bella naiv!»

Cun ses trais emetturs naziunals – Radio Beromünster en la Svizra tudestga, Radio Sottens en la Svizra romanda e Radio Monte Ceneri en il Tessin ed il Grischun – sustegna la SRG SSR la «Defensiun naziunala spiertala».

Irma ha dus onns, cura che la Segunda Guerra mundiala cumenza en lEuropa. La notg ston tuts stgirentar las fanestras cun sumbrivals nairs e stizzar tut las glischs per betg vegnir vesids dals aviuns alliads sin via vers lItalia. Il cunfin talian è mo 15 kilometers davent dad els. Ina giada fallan ils pilots la noda ed ina bumba croda aval – ma per fortuna mo en il flum.

Per star al current davart la guerra taidla la famiglia da mezdi las novitads al radio. Ils rapports davart la situaziun politica e militara en ils pajais vischins vegnan transmess sur undas curtas en lentir mund. Cun ses trais emetturs naziunals Radio Beromünster en la Svizra tudestga, Radio Sottens en la Svizra romanda e Radio Monte Ceneri en il Tessin ed il Grischun sustegna la SRG SSR la «Defensiun naziunala spiertala», in moviment politic-cultural che refusescha il naziunalsocialissem. Il radio italofon gida da mantegnair la cultura, la lingua e lidentitad svizzer-taliana. Ils pajais vischins sut loccupaziun dals Tudestgs nhan da quest temp nagin emettur da radio liber pli e blera glieud taidla adascus ils emetturs svizzers. Tadlar Radio Beromünster, che vala en la Germania sco «emettur da linimi», è scumandà sut il reschim dals naziunalsocialists cun smanatscha da gronds chastis. Tgi che fa quai tuttina, ristga da vegnir arrestà e condemnà a la mort.  

«Jau pensava che la glieud en la televisiun vesia mai 

Cun 18 onns, igl è lonn 1955, vul Irma Murri daventar coiffeusa. Per far lemprendissadi a San Murezzan stuess ella prender a fit ina chombra. Ma la famiglia nha betg daners avunda. Irma sa decida dad ir a star a Son Gagl e cumenza in emprendissadi da cusunza. La fatschenta da sia patruna fa dentant concurs gia suenter paucs mais. Ultra da quai telefonescha la mamma dad Irma. Ella spetga il dieschavel uffant e dovra agid a chasa. Il bab è miradur e perquai mo las fins demna a chasa. Uschia returna Irma, la segund veglia, damai per in onn a Garbella. Alura la dat in ami da la famiglia il tip dad ir a star a Berna. Enconuschents dad el tschertgan ina giuvna che tgira ils uffants. 

Berna è quasi or dal mund, schins è creschì si en questa chasa en las muntognas. Irma na discurra betg bain tudestg, ella sa pauc davart la chapitala. Ma ella na vul betg restar a Brusio. Qua datti strusch lavur – e la sora giuvna na vul ella betg pertgirar pli ditg. Uschia banduna ella il 1957 per la davosa giada Brusio.

A Berna vesa Irma lemprima giada en sia vita ina televisiun. Ils apparats nèn da quel temp daditg betg pli novs, gia il 1939 ha la SPF/ETH preschentà la tecnica a lexposiziun naziunala. Per demonstrar co china televisiun funcziuna, ha quella engaschà acturas ed acturs che vegnan filmads e transmess directamain sin in monitur. Ma la tecnica da televisiun tempriva era cumplexa e chara ed igl è perquai anc ì in detg mument fin chins ha sviluppà apparats ed indrizs da televisiun pajabels. La televisiun sa fa perquai valair en Svizra per propi pir il 1953, cura che la SRG SSR lantscha programs da televisiun regulars. La Svizra è dal temp ennà pli u main tuttina svelta sco auters pajais europeics. 

Inventar la televisiun è ina chaussa. Tut inautra è derasar ella tranter la glieud. In servetsch da televisiun pretenda ultra da quai prescripziuns che reglan tgi che ha access ad el e tge cuntegns che dastgan vegnir transmess. E la SRG SSR ha sco emettur public lincumbensa da porscher in servetsch per tut las regiuns linguisticas da la Svizra. La plurilinguitad da las emissiuns augmenta ils custs. Vitiers vegn linfrastructura necessaria, damai emetturs da televisiun e studios. E betg il davos ston avunda persunas cumprar ils apparats. Ina televisiun è in luxus che mo pauca glieud po sa prestar il temp suenter la guerra. Pir cura che leconomia sa revegn, vali la paina per las societads da radio e televisiun dinvestir en servetschs da televisiun.

Insumma è lelectricitad vegnida pir il 1949 a Garbella. I nè damai betg surprendent che las novas tecnologias fan smirvegliar lemprim Irma. «Jau pensava che la glieud en la televisiun vesia mai», sa regorda ella. Ella ri. «Jau hai fatg chau a quels 

«Timagina, sche era nus pudessan sgular sin la glina 

A Berna cumenza ina nova vita per Irma. Las sairas libras fa ella in curs demprim agid en la citad. Ina giada va ella anc cun in pèr amias a baiver insatge en il Kornhauskeller, in local en la citad veglia da Berna. Er ils lavurants da las VFF baivan quel venderdi saira là ina gervosa suenter la lavur. In dad els è Werner Murri. El sinamurescha fin davos las ureglias dad Irma e surpleda ella da sinscuntrar cun el. 

«Tge ha plaschì a tai vi dad el?», dumond jau mia tatta blers onns pli tard durant noss gentar emnil en sia abitaziun. Mes tat è mort avant 16 onns. 

«El è stà in bun», di ella cun in tun pensiv. «El fascheva bleras sgnoccasElla volva levet ils egls, sco schella udiss puspè in da ses numerus spruhs. Sco schella pudess anc ina giada sa grittentar dad el. Alura suspira ella e guarda sin il maletg che mussa els dus a chaschun din anniversari:

Image

Irma e Werner

Il 1959 maridan Irma e Werner a Bümpliz, ina vischnanca dador Berna. Dals nov fragliuns dad Irma vegnan mo quatter, ils auters ston lavurar e na pon betg far il lung viadi. Ma la distanza da 300 kilometers tranter Berna e Brusio na po betg separar la famiglia. Irma e Werner van mintgatant cun la vespa sur il Pass dal Bernina a Brusio. Ed Irma visita las occurrenzas da la baselgia taliana a Berna, nua chella emprenda denconuscher autras Grischunas ed auters Grischuns. Werner lavura bler. Ils daners spargnan els per ina chasa dina famiglia chels na vegnan mai a pudair sa prestar. Ma i tanscha per las pitschnas chaussas. In auto. Ina televisiun.

Nozzas dad Irma e Werner

La televisiun stgira è postada en in chantun da labitaziun, en la quala Irma abitescha dapi passa 40 onns. Dacurt ha ella stuì cumprar ina nova, ma deplorablamain è ella memia gronda per la mobiglia antica chella ha previs per quella. Per engrondir la surfatscha ha ella simplamain mess sin quella inaissa da lain lada. La televisiun è per ella fin oz in portal impurtant al mund. Perquai che ses egls fan mal, cura che la glisch è memia brausla per leger u far chaltschiel, guarda ella la saira films da Rosamunde Pilcher e la Tagesschau. Tuts dus fan magari siglir ad ella las larmas.

«
L‘emprim che nus avain guardà sin quella è stada l‘Olimpiada 1960», sa regorda Irma. «Vischins ed amis èn vegnids tar nus per guardar ella ensemen cun nus!»
Irma Murri

Era la televisiun chels han cumprà il 1960 è in grond model. Almain per quel temp. Il monitur cun bischen fa durant 20 onns in bun servetsch ad els. «Lemprim che nus avain guardà sin quella è stada lOlimpiada 1960», sa regorda Irma. «Vischins ed amis èn vegnids tar nus per guardar ella ensemen cun nus 

«Da tge ta regordas uschiglio anc?» 

Nus essan en il fratemp vi dal dessert. Frajas cun fitg bler zutger. Mia tatta na chapescha betg propi mes interess per las disas da guardar televisiun d’avant 60 onns. Ella ma mussa pli gugent in album da fotografias da sias nozzas e discurra da ses vestgì ch’ella ha cumprà per 50 francs en il Jelmoli. Alura ponderescha ella tuttina. «La tschentada sin la glina», di ella finalmain. Ella ri. «Cura che nus avain guardà ella, ha tes tat ditg: ‹T’imagina, sche era nus savessan sgular sin la glina!›» 

SRF transmetta la tschentada da la glina en directa. 600 milliuns umans en l‘entir mund guardan ils 20 da fanadur 1969, cura che l‘Apollo 11 sa tschenta sin la glina. 

Ils onns 1960 èn in temp da tensiuns e conflicts internaziunals. La Guerra fraida, cumbats dindependenza en las colonias, il moviment per ils dretgs da burgais en ils Stadis Unids, la guerra dal Vietnam. En confrunt cun quels stattan lenconuschent pled da Martin Luther King «I have a dream», ils protests dantiguerrae la tschentada sin la glina a la fin dal decenni che represchenta a moda simbolica las pussaivladads apparentamain illimitadas da la ritgezza dinvenziun umana. A partir dal 1968 transmetta la SRG SSR tut las emissiuns da televisiun en colur. SRF transmetta la tschentada da la glina en directa. 600 milliuns umans en lentir mund guardan ils 20 da fanadur 1969, cura che lApollo 11 sa tschenta sin la glina.

Ils signals da televisiun sulets èn visibels mo en ina distanza da var 100 kilometers. Els viagian en lingias gulivischmas davent da lur emettur. Ma cunquai che la Terra è radunda, na vegnan els betg transmess pli lunsch che fin al proxim receptur. I sa tracta da faschs invisibels da glisch e da lingua, da currents dinfurmaziuns che sbuccan en maletgs e tuns. Cun mintga pitschen progress sa sviluppa la SRG SSR pli svelt. Il 1957 survegn ella lemprima concessiun da televisiun en Svizra. Ils emprims programs vegnan realisads a Turitg, ma bainprest vegnan era vitiers programs da Genevra en lingua franzosa. Il 1961 vegn inaugurà lemprim studio da televisiun en il Tessin ed il 1963 vegn emessa lemprima emissiun rumantscha. 

La SRG SSR sa finanziescha lemprim cun taxas dal public, ma prest contribuescha era la reclama sia part a las entradas. Enfin oz sa cumpona il budget da la SRG SSR per 25 pertschient dentradas da reclama. Il 1965 vegn inaugurà il studio da radio e televisiun en la Chasa federala a Berna ed il 1966 lantscha la SRG SSR a Cuira in agen pitschen studio per las reportaschas rumantschas. Il 1975 vegn creà il ressort Televisiun Rumantscha. 

Lonn 1991 vegn la SRG SSR transfurmada en ina holding cun dretg da la societad anonima, ella resta dentant vinavant en possess dal maun public. Il 1992 vegn lincumbensa culturala da la SRG SSR determinada en la lescha ed il 1999 va linterpresa per lemprima giada online cun Schweizer Radio International. Cun la plattafurma swissinfo.ch porscha ella in access internaziunal a tut ils programs da la SRG SSR ed ad infurmaziuns da la Svizra. Il medem onn lantscha ella cun Virus, il radio per la giuventetgna, lemprim radio digital da la Svizra.    

Il mund en stiva

Marina abitescha anc adina a Brusio, avant in pèr onns è ella dentant ida a star giu en il vitg. Ella abitescha ussa gist sper il santeri, nua che ses geniturs, ses um e trais da ses uffants èn sepulids. Qua na vegnan las fossas betg schliadas si uschè svelt sco en la citad, ed uschia tgira ella anc adina las fossas da sia famiglia. Irma la gida, cura chella è là, pertge Marina na vesa betg pli uschè bain. Mia tatta dentant è nundestruibla. Ella è en in tschert senn sco ina televisiun chella e mes tat han possedì. Eleganta e robusta, nagins disturbis enfin lultima ura.

En in temp, caracterisà da gronda intschertezza, creescha la SRG SSR cun ses programs enconuschents ultra da quai in sentiment da normalitad e da cuminanza.

Jau la dumond co ch’ella craja ch’il radio e la televisiun l’hajan influenzà. Ella tira si las spatlas. «Ma.» Tgi s’occupa er en il mintgadi a fund da talas dumondas. I saja simplamain pratic, di ella alura. L’aura, las novitads. Ma mintgatant saja era tut memia bler per ella. Per exempel, cura ch’ella vesia maletgs dad uffants en l’Ucraina destruida.  

La Svizra è in pajais da las linguas e culturas. La SRG SSR contribuescha cun ses programs en tut las linguas naziunalas e da tut las regiuns essenzialmain a la coesiun naziunala. Durant la pandemia da corona transmetta ella briefings en directa e communicaziuns da las autoritads guvernamentalas e dals secturs da sanadad per garantir che la publicitad saja infurmada davart las ultimas mesiras ed ils pli novs svilups. En in temp, caracterisà da gronda intschertezza, creescha la SRG SSR cun ses programs enconuschents ultra da quai in sentiment da normalitad e da cuminanza. Adina cura che jau telefonesch a mia tatta durant quest temp, bergla ella en il corn per surtunar la televisiun davosvart. Ella sa grittenta ch’ella na po betg pli visitar «la glieud veglia en la chasa d’attempads» e ch’ella na po betg pli cumprar launa per far chaltschiel. Ma qua èn anc adina las novitads ed ils vegls concerts da ländler che vegnan emess puspè, ed ils films ch’ella ha vis tuts gia tschients giadas e ch’ella guarda tuttina adina puspè. Il radio e la televisiun fan ensemen cun il telefon quai ch’els fan dapi tschient onns: els delibereschan ils umans da l’isolaziun. 

En ils 92 onns da sia existenza è la lenta da la SRG SSR sa focussada adina pli fitg: ella mussa fitg datiers tut quai che capita en il mund e porta sias aspectaturas e ses aspectaturs en regiuns uschè lontanas sco anc mai. Uschia capiti che betg mo las undas dal radio vegnan rebattidas en regiuns lontanas, mabain che era nus pudain viagiar bler pli lunsch – e quai senza che nus stoppian ans mover.    

 

Noemi Harnickell, avust 2023

Commentari

«Quai na pon ins betg emprender en il curs da tudestg! »

Las medias èn ina part da l'identitad naziunala. Musica, umor, novitads – bler da quai che caracterisescha in pajais pon ins vesair ed udir sur moniturs ed autpledaders. Ma co è quai per persunas che vegnan a star da nov en Svizra? Nus avain dumandà quatter umans da l'Africa dal Sid, da l'Irlanda, da la Columbia e dal Portugal tge rolla che la SRG SSR gioghia en lur diever da las medias.

Avatars che elimineschan ils obstachels

Suttitels, lingua da segns ed avatars 3D: a chaschun dal Di da l’accessibladad ha la SRG SSR discutà cun persunas impedidas d’udida davart las purschidas ch’i dovra per promover l’accessibladad senza barrieras. Grazia a talas prestaziuns pon umans cun impediments d’udida numnadamain sa participar meglier a la vita sociala.

Il servetsch supplementar che collia ils umans cun la vita

Crimis cun suttitels – quai signifitga per umans senza udida d'esser ina part da la societad. Perquai sajan las stentas da la SRG SSR en questa direcziun fitg impurtantas, di la Federaziun svizra dals surds.