Co ch'ils archivs audiovisuals creeschan identitad e promovan la coesiun democratica

Ils documents audiovisuals han ina funcziun impurtanta per la democrazia e l’identitad d’in pajais. Per collectar e curatar ils documents dovri blera savida ed anc dapli temp. Ma tge capita per propi en in archiv audiovisual? E pertge na pon ins betg guardar mintga film istoric sin YouTube?

Igl è in mument nunemblidaivel da l’istorgia da la televisiun svizra. En la Tagesschau dals 3 da favrer 1987 tira il renumà pledader da novitads Charles Clerc in condom sur il det d’amez. «Questa chaussetta po decider davart vita e mort», di el cun tschera seriusa. «Quai è in fatg ch’ins na po midar ni tras objecziuns eroticas ni esteticas ni moralas.»

Questa curta moderaziun ha dà da discurrer sin plaun internaziunal. Igl è il punct culminant da la pandemia dad AIDS ed a Charles Clerc reusseschi d’intermediar la brisanza dal tema senza al ridiculisar.

Tgi che vul po guardar la scena oz en l’internet. Il clip è segirà per la posteritad sin YouTube ed en l’archiv online da la SRG SSR. Quai che las bleras ed ils blers na san dentant betg: mo per pauc n’è quest mument da televisiun iconic betg ì a perder per adina.

La SRG SSR archivescha oz consequentamain tut ils cuntegns emess. Quai n’è betg adina stà uschia: la gronda part da las emissiuns en directa n’è fin ils onns 1990 betg vegnida archivada, e per motivs da plazza e da custs han ins tegnì en salv mo il material reutilisabel dals cuntegns registrads ordavant. Cun emetter la moderaziun da la Tagesschau da Charles Clerc ha quella ademplì ses intent e n’è perquai  – cuntrari a las autras novitads – betg vegnida memorisada. Pertge era? Ina segunda giada na pudeva ella la finala betg vegnir emessa.

Che nus pudain anc oz guardar quest mument nunemblidaivel da l’istorgia da la televisiun, passa 30 onns suenter sia emissiun, avain nus d’engraziar ad ina persuna privata che aveva registrà per casualitad precis questa ediziun da la Tagesschau a chasa sin sia televisiun. Quai è mo stada l’emprima da pliras casualitads: questa persuna n’ha era betg copià insatge auter sin questa cassetta, n’ha betg bittà davent ed era betg pers ella. E cura che las collavuraturas ed ils collavuraturs da l’archiv han tschertgà gist quest clip, è ella s’annunziada. In’istorgia cun happy end che va a finir tut auter en la gronda part dals cas.

L’istorgia illustrescha las sfidas dals archivs audiovisuals. Igl è ina lunga via fin ch’ins ha collectà, restaurà e digitalisà il material. Ma tge documents han insumma ina plivalur per las generaziuns futuras? Co vegn quella definida? E surtut: da tgi?

Las fotografias dal zeppelin falsifitgadas

Peter Fasnacht enconuscha ses films sco vegls amis. Schizunt sin la tschientavla fotografia d’ina spassegiada da famiglia la dumengia scuvra el a l’ur anc pitschnas surpraisas che fan surrir sia bucca sut il barbis da chaval da mar.

Fasnacht è redactur da l’Archiv istoric da Bienna (Memreg) ed en la suprastanza da l’uniun «Lichtspiel» a Berna. L’uniun rimna material audiovisual, documentescha e contextualisescha mintga document e renda accessibel l’archiv per la publicitad. «Uschia survegnan noss stgazis rimnads ina valur», di Fasnacht. «Il material cumenza pir a viver, cura ch’el è visibel.»

La chombra da stgazis da l’archiv è la stanza fraida. Ella conserva da preschent var 30 000 documents da film e da tun en in conturn da diesch grads celsius ed in’umiditad da l’aria da 40 pertschient. Quai èn las premissas idealas per ils avdants che dorman en las stgatlas da metal radundas sin curunas che tanschan enfin al palantschieu sura, fin al di che Peter Fasnacht porta els – en il vair senn dal pled – puspè a la glisch.

Fasnacht guarda mintga film che vegn da nov en l’archiv e noda en chavazzins tge ch’ins vesa sin quel. Blers films da collecziuns privatas han nums sco «Ferien im Oberland» u «Hans Geburtstag». «En tge Oberland?», dumonda Fasnacht alura. «En tge onn?» E: «Tgi diavel è Hans?»

Fasnacht sa regorda d’in film che documentescha in di da stad usità al Lai da Bienna. Glieud sin bartgas, uffants che fan termagls sin via. E tuttenina, il film è gia bunamain a fin, vegn la camera drizzada andetgamain vers tschiel. «Sco ina cigara» sa mova là in zeppelin vers sid.

Il LZ 127 sgola sin via vers l’America duas giadas sur Bienna. «Quai è stà in detg eveniment», di Peter Fasnacht. «Sche nus vesain maletgs da quel di, pensain nus ch’il zeppelin saja sgulà maiestusamain sur la bella cuntrada. Dentant han ils motors fatg ina canera starmentusa!»

Cun questa registraziun ha il filmader amatur creà il 1929 in document dal temp unic. Il zeppelin sgulava numnadamain svelt e nagin na saveva nua e da tge uras ch’el passia. La gronda part da las fotografias che mussan in zeppelin sur citads svizras èn perquai registraziuns elavuradas: il zeppelin è vegnì montà pli tard en il maletg. «Ins vesa quai bain, sch’ins observa las aspectaturas ed ils aspectaturs», di Peter Fasnacht. «Registraziuns dal bogn avert da Bienna mussan co ch’il zeppelin sgola sur ils chaus da la glieud – e quella fa simplamain bogn sco sch’i na fiss nagut! Igl è impussibel che la glieud n’avess betg guardà vers tschiel udind questa canera.»

Ils archivs audiovisuals èn bler dapli e bler damain che tut quai ch’è ina giada vegnì emess»

Ditg na pudevan las interpresas da radio e televisiun gnanc sa prestar d’archivar tut il material. Quai aveva da far cun ina mancanza da conscienza generala en la societad, ma oravant tut cun ils meds tecnics che las stevan a disposiziun respectivamain che na las stevan betg a disposiziun. «L’intent primar dals archivs audiovisuals», declera Brecht Declercq, «n’è betg stà dad archivar ils bains culturals generals, mabain da pudair reutilisar il material.»

Brecht Declercq è istoricher e dapi il schaner 2023 directur dals archivs audiovisuals da RSI. Pir cura ch’ils emprims bindels da video èn vegnids sin fiera ils onns 1950, raquinta el, saja stà tecnicamain pussaivel da registrar emissiuns da televisiun cun ina regularitad pli gronda.

«In tal bindel da video custava ils onns 1960 dentant circa uschè bler sco in auto pitschen», di Declercq. El aveva però er in grond avantatg: ins pudeva adina puspè registrar insatge nov sin il bindel. «En las societads da radio e televisiun devi grondas maschinas da demagnetisar. In radi magnetic gieva sur il bindel da tun u da video e stizzava l’entir cuntegn. Ins numnava quellas da lez temp ‹destruescha-archivs›.»

Cun il progress tecnologic è s’augmentada era la conscienza per la valur dals documents da film e da tun. Ils 27 d’october 1980 ha l’UNESCO publitgà la recumandaziun per proteger e mantegnair ils maletgs animads. Ella ha accentuà en quella la muntada culturala da l’archivaziun da material audiovisual e l’impurtanza da prender mesiras per mantegnair quel per las generaziuns futuras.

Dapi ils onns 1990 archivescha la SRG SSR tut quai ch’ella emetta – e schizunt quai ch’ella n’emetta betg. Betg tut quai che vegn registrà na vegn la finala era duvrà en in’emissiun. En l’archiv però vegn conservà tut il material. «Ils archivs audiovisuals èn a medem temp bler dapli e bler damain che tut quai ch’è vegnì emess ina giada», di Declercq.

«L’archivaziun na pon ins betg scursanir»

Cura che Peter Fasnacht ha guardà a fin in film, ha el fatg pir la prelavur, avant ch’el cumenza cun il process d’archivaziun per propi. «Manar in archiv è ina lavur fitg activa», di ses collega David Landolf, manader dal «Lichtspiel» a Berna. El e Fasnacht stattan a l’entrada da l’archiv, circumdads da chistas bain plainas cun rollas da film, cassettas da video e plattas da tut gener. I sa tracta da material che entra cuntinuadamain e spetga da vegnir elavurà.

L’uniun è dependenta da l’agid da voluntari:as, da civis e praticant:as per sustegnair il team principal. «Quest local mussa ch’igl è atgnamain in’incumbensa nunschliabla da guardar, elavurar e digitalisar tut il material», di Landolf.

In:a collavuratur:a guarda l’emprim il film e taidla il bindel magnetic, registrescha il document en la banca da datas ed al metta la finala en ina stgatla da metal che vegn conservada en la stanza fraida. Tut quai dura var quatter giadas uschè ditg sco il film sez. Fasnacht numna quai «archivaziun conservativa», pertge: «elavurà u digitalisà n’è en quest mument anc nagut.»

Gliez capita en la stanza dasperas. Suenter ch’ins ha puspè prendì il film or da la stanza fraida, sto el s’acclimatisar durant 24 uras. Suenter controllescha ina collavuratura u in collavuratur ses stadi: è il film insumma lung avunda per al metter enturn la rolla – u dovra el anc titels inizials e titels finals? Il film vegn giustà uschè ditg en la maschina fin che la clerezza ed il retagl dal maletg constattan, alura vegn el transmess sin il computer. Quai va mez uschè svelt sco il film sez, dentant mo uschia èsi insumma pussaivel da transportar la quantitad da datas. «In film d’auta resoluziun emplenescha in terabyte», di Landolf. «I dovra temp per copiar questas datas.»

Cura ch’il film è sin il computer, cumenza la lavur per propi: la collavuratura u il collavuratur curregia la clerezza dal maletg e fa resortir las colurs u allontanescha ils sgriffels, nua che quai fa da basegn. Quai è gia in tema difficil che divida las opiniuns: Quant fitg dastgan ins insumma curreger in document dal temp?

I dat tuttavia motivs giustifitgads per correcturas. La societad dal 21avel tschientaner è disada cun auters standards da qualitad ch’il public dals onns 1950. Sch’i vegn mussà in film vegl en la televisiun, tendeschan bleras persunas da midar program, perquai ch’ellas na guardan betg gugent films en alv e nair, perquai ch’il tun scruscha u perquai che las colurs èn memia fatas. Versiuns coluradas ed optimadas pon far pli attractivs ils films vegls per in public giuven ed uschia mantegnair viv quest patrimoni. Ultra da quai èsi uschia era pussaivel d’als preschentar en ils kinos e sin plattafurmas da streaming. E quai generescha entradas che gidan a finanziar il mantegniment d’auters classichers dal film.

Tuttina han Fasnacht e Landolf ina tenuta critica envers l’elavuraziun. «Ils sbagls ch’èn en quests films dattan ad els autenticitad», di Fasnacht. «Quai duvrain nus urgentamain en quest temp dals fake news e dals documents falsifitgads.»

Bler pli prezius, manegia Landolf, saja da render visibel al public tge lavur che stettia davos in film restaurà. «Cura che nus preschentain films vegls, dumonda la glieud savens, sch’ins possia guardar quels pli tard anc ina giada sin YouTube. Igl è dentant uschia che mo il spitg il pli sisum da la muntogna da glatsch è insumma accessibel en furma digitalisada. Durant archivar na pon ins betg scursanir. La glieud sutstima il temp ch’ins dovra per digitalisar mo in film curt.» L’entira procedura duria almain in’emna.

A la fin èn avant maun en l’archiv sper il medium analog trais elements digitals: in disc dir vegn archivà al lieu per avair svelt access al document. Il medium vegn ultra da quai copià sin duas cassettas. Ina da quellas è destinada per la Filmoteca svizra e l’autra vegn conservada en in archiv extern. Schizunt sch’in da quests trais lieus duess arder, di Landolf cun in surrir sfurzà, è il cuntegn en segirtad.

Archivs sco basa per ina democrazia che funcziunescha

Ina promotura impurtanta dals process d’archivar da la SRG SSR è stada fin il 2018 l’uniun Memoriav. Ella è vegnida fundada il 1995 cun l’incumbensa da mantegnair e render accessibel il patrimoni cultural audiovisual da la Svizra. D’ina gronda part da quel po il public prender invista sur la banca da datas online Memobase.

La finamira da Memobase n’è betg mo da preschentar las datotecas en furma digitala, mabain era da metter ellas en in context. Tgi ha producì cura e nua ed en tge situaziun il maletg, il video, il tun?

«Per ch’ina democrazia funcziuneschia dovri acziuns chapiblas», di Felix Rauh, vicedirectur da Memoriav. «Ed ils archivs èn qua per far chapibel il funcziunament d’ina societad.» Quai valia tant per ils archivs dals uffizis publics che vegnan sustegnids directamain da la Confederaziun, sco era per tals d’instituziuns culturalas. «Gist la Svizra sco pajais fitg multicultural na dastga betg sutstimar la valur emoziunala dals maletgs e tuns. Questas medias survegnan en il fratemp er adina dapli attenziun en la scienza da l’istorgia.» E la conscienza è oz era francada en la lescha. La revisiun da la lescha da radio e televisiun, entrada en vigur il 2016, oblighescha la SRG SSR da segirar ses archivs e da metter a disposiziun a la publicitad las atgnas producziuns.

Cura ch’ins ha creà Memobase l’onn 2001, era l’internet anc a l’entschatta da ses svilup. Il portal funcziunava l’emprim sco catalog che deva invista en ils documents disponibels ed infurmava en tge instituziun ch’ins pudeva guardar els. «Il process da la digitalisaziun n’è anc betg terminà», di Felix Rauh. «Igl è in sbagl da crair che tut quai ch’è vegnì producì ina giada vegnia er ad esser accessibel en furma digitala.»

Nagin medium n’ha gì en il 20avel tschientaner ina tala influenza sin la societad sco il radio e la televisiun. «In’istoriografia dal 20avel tschientaner che na tracta betg il radio e la televisiun, n’è betg pussaivla», di Brecht Declercq. «Quai è sco sch’insatgi empruvass da scriver davart il 21avel tschientaner senza menziunar las medias socialas.»

Tuttina, sch’i sa tracta da nostalgia pura u d’ina basa da perscrutaziun: il radio e la televisiun creeschan en mintga cas identitad. Quai na vala betg mo per la Svizra. L’onn 2016 ha in studi en l’Engalterra mussà ch’ins ha utilisà cun success material da l’archiv da la BBC per la terapia da pazient:as che pateschan dad Alzheimer. «Nus avain emprendì ch’i funcziuna propi da duvrar material d’archiv per svegliar regurdientschas e reminiscenzas», scriva l’interpresa da radio e televisiun sin sia pagina-web.

«Gist las banalitads han per mai ina valur particulara», di Brecht Declercq. «Jau sco archivar na poss betg m’imaginar per tge ch’ils documents da l’archiv vegnan ina giada ad esser buns, quai surlasch jau a la creativitad da las perscrutadras e dals perscrutaders.» L’exempel preferì da Declercq è in project da perscrutaziun climatologic dal 2018 da l’Universitad da Gent en la Belgia. Per examinar tge consequenzas che la midada dal clima ha per las plantas, ha il team da perscrutaziun nizzegià ils archivs da la VRT, l’interpresa da radio e televisiun flama da dretg public. Quel ha guardà uras a la lunga registraziuns dal Tur da Flandra, ina gronda cursa da velos en las Ardennas flamas che vegn emessa dapi il 1973 en la televisiun. L’avantatg da quellas era ch’ellas cumpigliavan numerus onns e mussavan ina situaziun geografica pli u main adina identica.

Ils archivs dal futur

La quantitad dal material da videos, audios e fotografias che vegn generada dapi il svilup dals smartphones surpassa tut quai ch’ins ha producì en il 20avel tschientaner. En vista a quest fatg sa tschentan diversas dumondas: Co vegnan ils umans ad ir enturn en 100 onns cun questas massas da documents? Tgeninas da las 24’000 datotecas sin mes iPhone vegnan anc ad avair ina valur politic-culturala per las generaziuns futuras?

«Las pli paucas chaussas dals onns 2000 vegnin nus anc a vesair en 50 onns», di David Landolf. «Gia uss èsi in gieu da fortuna, sch’ins po anc guardar in video privat ch’insatgi ha filmà ils onns 1980.»

Fin ils onns 1980 è il material audiovisual bain mantegnì. Davent da là è la tecnica dentant sa transfurmada a moda rasanta e cuntinuanta. Ils formats sa midan en il ritmus da diesch onns, ils purtaders da datas van pli svelt en paglia, tocs da reserva na vegnan betg pli producids. Nus sentin las consequenzas da quest temp accelerà. Apple na producescha dapi il 2016 nagins laptops cun giraders da CD-ROMs pli e strusch insatgi ha anc in apparat VHS a chasa. Da diskettas gnanc da discurrer. Ils purtaders da datas originals sa laschan ultra da quai archivar a moda pli persistenta che lur copias digitalas. En la stanza fraida na vegnan els betg donnegiads ed ils formats restan adina tuttina. Sut la marella pon ins vesair tge ch’è registrà sin in film. En furma digitala n’è quai betg pli pussaivel.

Co tgirain nus pia ils archivs dal futur? Per Peter Fasnacht e David Landolf èsi cler che l’incumbensa dals archivs n’è betg en emprima lingia quella da decider tge che pudess interessar ils umans en il futur, mabain quella da conservar ils documents dal temp. «Nus na vegnin betg ad avair massadas documents en 100 onns», di Fasnacht. «Sche nus avain fortuna, datti anc in pèr paucas registraziuns da la televisiun. Ma tut las fotografias ed ils films privats vegnan bittads davent cun il telefonin, perquai ch’i mancan las interfatschas correspundentas.»

Grazia a las medias socialas han ils archivs audiovisuals survegnì bler dapli attenziun ils ultims onns. SRF curatescha regularmain «las perlas da l’archiv», ina sort best-of dal material vegl. Charles Clerc e ses condom èn là in evergreen. I dat er events d’archiv publics: ina societad regiunala da RSI ha realisà l’ultima giada l’avust ina tala occurrenza a Malögia. A quests events vegnan mintgamai envidads giasts che discurran davart l’actualitad d’in tema tschernì, entant che represchentaziuns da maletgs e da videos laschan reviver ils temps passads. Il «Lichtspiel» a Berna organisescha mintga dumengia ina saira da kino en l’archiv. El prenda films curts or da la stanza fraida ed als metta en in projectur modern. Igl è in act da ballantscha, pertge che cun mintga diever isan las rollas da film veglias. «Ma tut è meglier che da laschar far pulvra il material en l’archiv», di David Landolf. Pertge che alura è quel definitivamain mort.»

Noemi Harnickell, settember 2023

Legiai en l’artitgel «Do it yourself: Svutrar en la memoria da la Svizra» co che Vus pudais scuvrir a moda ludica ed independenta ils archivs da la SRG SSR.