En il mund da las uniuns: co ch'ellas collian – e pertge ch'ins na las dastga betg idealisar

Il zercladur è SRF sa deditgà in’emna a la lunga a las uniuns en Svizra. Per exempel al chor da jodladers LGBTQ «Männertreu» da la Svizra Orientala ed a la Fifa, probablamain l’uniun la pli lucrativa dal pajais. Tenor istoricras ed istorichers giogan las uniuns ina rolla impurtanta per la solidaritad en la societad, ellas han dentant er aspects negativs.

«Mir hei e Verein, i ghöre derzue.» Ma: uschè propi na tutga el tuttina betg vitiers, il chantautur bernais Mani Matter. Tscherts dis ha el in pau dubis, sch’el po propi s’identifitgar cun ils cuntegns da sia uniun. Auters dis puspè è el losch da far part da quella. Mani Matter resumescha en 83 secundas l’ambivalenza en connex cun las uniuns svizras.

SRF ha deditgà in’entira emna al tema «Il mund da las uniuns»: dals 2 fin ils 9 da zercladur ha SRF rapportà en la televisiun, il radio ed online davart differents aspects da las uniuns svizras.

En noss pajais datti var 100’000 uniuns, ellas figureschan sin la glista da las tradiziuns vividas en Svizra. Dapi passa 300 onns dattan las uniuns tempra a la cuntrada culturala, represchentan cuminanzas d’interess e tgiran las tradiziuns. Ellas prestan ina contribuziun impurtanta a la solidaritad en la societad. 75 pertschient da las persunas che vivan en Svizra èn commembras d’uniuns u d’organisaziuns d’util public, 61 pertschient dad ellas s’engaschan a moda activa. Unicamain en las uniuns da sport prestan voluntarias e voluntaris en tut var 30’000 uras da lavur ad onn.

Ma las uniuns na stattan betg mo per cuminanza, democrazia e cultura – ellas stattan era per stagnaziun e conservativissem. Per chapir quest spectrum na tanschan 83 secundas natiralmain betg. Co datti questas cuntradicziuns? E tge rolla gioga la SRG SSR?

Rapports davart munds da viver

«Senza las uniuns na funcziunass la Svizra betg sco quai ch’ella funcziuna», di Annette Scharnberg. Ella è ensemen cun Oliver Meier responsabla per il cuntegn da l’emna tematica «Il mund da las uniuns». «Cun rapportar detagliadamain davart las uniuns e tradiziuns creescha SRF sco part da la SRG SSR ina gronda plivalur per la societad», di Scharnberg.

Las uniuns n’èn betg mo bain accessiblas, mabain han er ina cumponenta economica impurtanta: 30’000 dad ellas n’èn betg uniuns d’utilitad publica, mabain colliadas cun interpresas. Ellas promovan innovaziuns e rinforzan la cumpetitivitad da noss pajais.

La bandella ticinese

Cura ch’insatgi marida, insatgi vegn sepulì u cura ch’igl è tschaiver en ils vitgs tessinais, na dastga insatge betg mancar: la bandella ticinese.

La bandella è la sora pitschna da la banda, la gronda musica instrumentala. La bandella na suna savens betg tenor notas, mabain tenor l’udida e la glieud sauta vitiers. «I n’è betg uschè simpel da classifitgar la bandella en in gener da la musica populara», di Emanuele Delucchi, confundatur da la bandella «Chilometro-0». «Tge ch’è in ländler u in schlager è definì cleramain. En la bandella n’han ils tocs gnanc endretgs nums. Els han per exempel num ‹Valzer di Beppo›, sa referind ad insatgi che ha sunà il davos insatge en quest stil.»

Emanuele Delucchi è creschì si ad Arogno cun la tradiziun da la bandella. Ses basat, ses aug da segund grad, mintgin sunava en la bandella. «L’emprima giada che jau hai pudì esser da la partida», sa regorda Delucchi, «è stà, cura ch’il vegl plevon è vegnì pensiunà e la plaiv ha beneventà il nov.»

La musica creescha ina memoria istorica

Grazia a la bandella haja sia patria Arogno mantegnì ina memoria istorica particulara. «Bleras melodias e blers sauts n’han ins mai scrit si, mabain simplamain dà vinavant cun la musica.»

Perquai che betg mo ils tocs vegnan creads a moda spontana, mabain era la cumposiziun da las gruppas, datti mo paucas registraziuns da sauts da bandella. «I dat natiralmain plattas da grammofon, ma quellas han titels sco ‹Grüsse aus dem schönen Tessin›.» Delucchi ri. «La SRG SSR gioga ina rolla indispensabla per promover e mantegnair la bandella»,  accentuescha el. Ella surpiglia numnadamain ina funcziun d’archiv impurtanta, registrescha concerts e fa registraziuns en il studio. Uschia resta mantegnida per la posteritad la musica che vegn uschiglio strusch scritta si.

«Igl è in clisché», di Emanuele Delucchi, «ma la musica collia. E pli spontanamain ch’ins fa musica ensemen e pli ferm ch’è il liom in cun l’auter.» El sa regorda d’esser stà ina giada cun gronda encreschadetgna en in hotel d’eroport american. Tuttenina haja el scuvert en ina tastga in disc cumpact cun ina registraziun che RSI aveva fatg in pèr dis avant da sia band a chaschun d’in concert a Bellinzona. «Jau hai stuì tadlar mo dus tocs e gia sun jau ma sentì bler meglier!»

Per Emanuele Delucchi ha la valur da la bandella da far surtut cun la premura, cun la quala ella vegn sunada. «Nus avain l’ambiziun da betg adina sunar mo las trais medemas melodias», declera el. «Nus empruvain d’integrar ina midada da tonalitads e da metter cuntrapuncts. Era sche la gronda part è improvisada, na duai quai gea betg mo far canera. Questa stima da la musica da bandella, questa tgira d’in bain immaterial – quai è ina valur per sasezza.»

Regattas a vela sin il Lai da Genevra

Sch’ins guarda la glista da las tradiziuns vividas, datti svelt en egl che quellas na sa limiteschan betg a festas da lutga, stgargiadas d’alp e Teffli-Rally. I na dat betg la Svizra, anzi, la cultura consista da bleras pitschnas parts da patchwork coluradas che furman ensemen il grond maletg. Quai che collia dentant bunamain tuttas è il plaschair da far festa.

Mintga stad sa transfurma il port da Genevra per ina fin d’emna en in spectacul che pudess senz’auter avair lieu er a Sydney. Pliras tschients bartgas a vela curseschan en l’aua, tschertinas èn uschè grondas e pompusas ch’ellas ston vegnir transportadas cun il helicopter al lieu. Igl è la Bol d’Or Mirabaud, la pli gronda regatta da bartgas a vela dal mund sin auas continentalas.

La cursa va dal vest dal lai datiers da Genevra fin a l’ost sper Le Bouveret ed enavos sur in traject da var 125 kilometers. La Bol d’Or Mirabaud è vegnida realisada per l’emprima giada ils 22 da fanadur 1939 cun 26 participantas e participants. Oz prendan part bunamain 600 bartgas a vela.

Yorick Klipfel è dapi 20 onns president da l’«Association des clubs de voile lémaniques». L’associaziun cumpiglia tut ils clubs da bartgas a vela svizzers dal Lai da Genevra. Il Lac Léman haja in’impurtanza speziala per las regattas, di el. «Ins na po betg separar l’eveniment sportiv dad oz da quai che l’ir cun bartga a vela era ina giada: Scuverta. Commerzi. Colonialissem. Guerra.» Las bartgas a vela transportavan ina giada sur il lai bains da la Frantscha en Svizra, navs da guerra èn sbartgadas en ils ports. En il decurs da l’istorgia èn las bartgas a vela daventadas adina pli moviblas e sveltas. Il commerzi e la guerra èn en sasez era concurrenzas, nua ch’i va per sveltezza, sco tar ina regatta. «Ina bartga ch’è bain girabla po sajettar meglier cun ils chanuns sin ils adversaris», declera Klipfel. «Ed ina bartga da commerzi che arriva pli svelt en il port survegn per sia rauba dapli daners.»

Scola da la vita sin l’aua

Il di da la cursa è l’aria emplenida da sbratgs, da musica, da la ramur dal vent e da las undas. Yorick Klipfel numna quai «ils tuns da la passiun.» Ma la cursa è mo ina part da la Bol d’Or Mirabaud: la saira s’inscuntran las navigaturas ed ils navigaturs en las bars e dispitan davart fouls e reglas. «Las regattas han reglas fitg cumplitgadas», declera Klipfel. «Quai chaschuna bleras discussiuns che pon vegnir purtadas fin davant il tribunal da regattas.» I saja particularmain nausch, sche duas bartgas sa tutgian. Quai stoppia vegnir evità per tut pretsch. «La gronda part da las jachts èn sco crosa d’ovs. Fitg levas – era levamain sfundrablas!»

La particularitad da las regattas sin il Lai da Genevra sajan surtut la tecnica moderna da las bartgas. Autras regattas prefereschian bartgas istoricas, quellas sajan persuenter pli plaunas. «La Bol D’Or è er ina cursa dad egos», di Klipfel riend. «I va per mussar tge ch’ins ha. Jau numnel l’occurrenza magari era Testicle-Race!»

La SRG SSR gioga ina rolla decisiva per las regattas sco la Bol d’Or Mirabaud. Ils nums dals sponsurs èn scrits en letras grondas sin las velas tratgas si e visiblas en las chasadas da l’entira Svizra grazia a la transmissiun naziunala en la televisiun ed en l’internet. «Ils sponsurs profiteschan da la rapportaziun», declera Klipfel, «cunquai ch’il temp da reclama en la televisiun custa ina facultad.»

Cuntrari ad autras uniuns na pateschan ils clubs da bartgas a vela enturn il Lai da Genevra betg d’ina mancanza da commembr:as. Blers giuvenils èn navigatur:as engaschad:as ed emprendan sin l’aua d’agir a moda autonoma. «Ils giuvenils emprendan da far frunt al destin senza agid da la mamma e dal bab», di Klipfel. «Sche ti es sul sulet amez il vast ozean, daventas ti automaticamain pli madir.»

Praticas ritualas collian dapli che tradiziuns

Sch’ins vul, pon ins vesair las uniuns sco microcosmos da la democrazia da basa svizra. Ellas han structuras democraticas, la radunanza da las commembras e dals commembers è lur organ suprem. Decisiuns vegnan savens prendidas a basa da cumpromiss.

Cun questa opiniun n’è dentant insumma betg d’accord l’istoricher bernais Daniel Schläppi: «En l’uniun vegn l’inegualitad inscenada», di el. «I dat ierarchias, betg mintgin:a ha ils medems dretgs.» In sentiment da cuminanza naschia a moda natirala tras las praticas ritualas. In exempel è la curva da fans en il stadion Wankdorf a Berna che figurescha era sin la glista da las tradiziuns vivas: «Ils fans n’èn betg organisads sco uniun e n’han forsa da far nagut in cun l’auter en il mintgadi. Ma en la curva sa chapeschan els sco collectiv. Els han chants cuminaivels e choreografias cuminaivlas. Quai collia.»

Las uniuns sco scola da la democrazia?

Cuntrari als rituals èn las tradiziuns vegnidas creadas artifizialmain per inscenar in sentiment da cuminanza, di Schläppi. Quai permettia a las politicras ed als politichers da las instrumentalisar e da crear ina «Svizra cuminaivla». Ma gist pervi dal sistem federalistic na dettia quai dentant insumma betg questa Svizra inscenada.

Envers Swissinfo.ch ha era l’istoricra basilaisa Beatrice Schumacher accentuà che las uniuns na dastgian betg vegnir idealisadas: «Las uniuns han savens era gì l’intent da far valair ils interess da tschertas gruppas.» Ellas sajan marcadas dad umens burgais, entant che las dunnas e la classa dals lavurants n’hajan lung temp betg gì access ad ellas. Ultra da quai n’hajan simplas commembras e simpels commembers en uniuns magari betg da dir bler, perquai che la suprastanza decidia tut. «Ins stuess sa dumandar, sche societads cooperativas n’èn betg pli democraticas.»

Igl è in zichel sco quai che Mani Matter chanta en la segund davosa strofa da sia chanzun davart l’uniun: «So ghör i derzue, ghöre glych nid derzue / Und stande derzue, stande glych nid derzue / Bi mängisch stolz und ha mängisch gnue / Und das ghört derzue.» – «Jau sun mintgatant losch ed hai mintgatant avunda», forsa resumescha quai a moda simpla tge ch’i signifitga d’esser ina burgaisa u in burgais d’in pajais.

«Nus na vulain betg idealisar la vita en las uniuns», declera Annette Scharnberg. La finamira da l’emna tematica da SRF saja stà da rapportar davart ils differents aspects da las uniuns. I saja fitg impurtant da preschentar quels cun in’egliada schurnalistica critica. «Quai èn munds da viver svizzers», di ella. «Cun tut lur fassettas, las bellas e las difficilas.»

E quai è er ina part dad ellas.

Noemi Harnickell, matg 2024