«Dialects augmentan la valur da l'identitad locala»

La SRG SSR metta en il center la diversitad linguistica da la Svizra cun tematisar regularmain ils dialects svizzers en ses programs. Ella intermediescha savida, stgaffescha in sentiment d’appartegnientscha e collia las regiuns linguisticas cun render attent a las particularitads regiunalas. E quai en ina moda e maniera sco nagin auter medium.

Discurrin nus tuttas e tuts bainbaud mo pli englais? È il «Schafseckel» propi in? E tge tradescha quest «-li» che vegn savens pendì a la fin dals substantivs tudestgs, davart la mentalitad svizra? «Nagin auter medium na discurra a moda uschè vasta, uschè profunda ed uschè savens davart ils dialects e la lingua», di il redactur da dialects da SRF, André Perler. El fa part da la redacziun da dialects da quatter persunas da SRF che metta regularmain en il center nossas linguas en emissiuns da radio sco «Schnabelweid», «Mundartrubrik» u «Schwiiz und dütlich» (guarda la boxa d’info). Vitiers vegnan emissiuns live cun participaziun dal public, artitgels online ed in podcast. En total deditgescha SRF mintg’emna almain 75 minutas d’emissiun als dialects svizzers.

Uschia fa la SRG SSR visibla la diversitad linguistica da la Svizra. Ma quai n’è betg tut: «Dialects fan ch’ins sa senta da chasa. Els stgaffeschan identitad e rinforzan il sentiment d’appartegnientscha», di Marlies Whitehouse, professuressa a la Scola auta turitgaisa per scienzas applitgadas ZHAW.

Ella è responsabla per la tscherna dal «pled da l’onn Svizra». «Ils discurs marcads dals dialects reflecteschan tge che muventa ils singuls spazis linguistics en Svizra», constatescha Marlies Whitehouse. Il «pled da l’onn» vegn tschernì en tut las quatter linguas naziunalas en collavuraziun cun la SRG SSR e simbolisescha ils svilups socials che sa mussan en la lingua. En Svizra taliana è p.ex. il pled «non binario» – pia nunbinar – sa tschentà il 2024 sin plaz 1. Persunalitads renumadas sco Nemo han chaschunà grondas discussiuns davart questa noziun.

«Ils cuntegns da dialect e da lingua da SRF èn divers e s’extendan sur las spartas da cultura, scienza, societad, politica e divertiment», di André Perler. «Fertant che bleras medias dovran ils dialects savens per divertir e per promover clischés, dat SRF in’egliada davos quests clischés ed anc pli lunsch. Nus ans stentain ultra da quai da represchentar tut las regiuns ed ils dialects a moda adequata e dain er ina plattafurma naziunala a dialects pitschens e betg uschè enconuschents.»

Er il tudestg svizzer sco furma artistica vegn tematisà tar SRF, p.ex. cun recensiuns da cudeschs. Era l’autur da dialect Béla Rothenbühler, che ha gudagnà il Premi svizzer da litteratura cun ses roman en dialect «Polifon Pervers» ed è stà sin la shortlist dal Premi svizzer dal cudesch, accentuescha la valur sociala dals dialects: «Noss dialects interesseschan bunamain tut las Svizras ed ils Svizzers. Cun rapportar davart nossas linguas communablas presta la SRG SSR ina contribuziun impurtanta per la coesiun sociala en Svizra.»

Svizra romanda: «Canette» u «Chope»?

Ils dialects èn bain cunzunt, ma betg mo, in tema en Svizra tudestga. RTS ha per exempel gidà a sviluppar il «Parlomètre», in atlas linguistic online, ch’infurmescha davart las particularitads linguisticas en las regiuns da la Svizra franzosa. Nua din ins «Cinq» a la biera gronda? Nua «Canette» e nua «Chope»? Per sviluppar il «Parlomètre» ha RTS dumandà passa 30’000 persunas da la Svizra romanda.

«Che la SRG SSR tematisescha ils dialects e las realitads linguisticas regiunalas è tenor mai decisiv, perquai che quai reflectescha la diversitad culturala da la Svizra e dat ina plivalur a l’identitad locala», di il linguist Mathieu Avanzi, professer a l’Universitad da Neuchâtel, che ha gidà da sviluppar il «Parlomètre».

En Svizra romanda na sajan ils dialects ed ils regiunalissems dal franzos betg mo variantas da la lingua: «Els èn purtaders da regurdientschas, da convivenza e d’attaschadadad a la regiun. Da dar spazi a quels munta da renconuscher questa ritgezza e da tgirar ina chapientscha tut speziala da la Svizra che sa basa sin il respect da las differenzas.»

RSI: Da valladas e dialects

«En Svizra taliana datti dapli dialects che valladas», di Carla Norghauer, moderatura da RSI. «Cun la derasaziun dal radio è dentant sa sviluppà in tip da dialect da standard influenzà da l’autur e poet tessinais Sergio Maspoli, che tuttas e tuts numnan il ‹dialett da la ferrovia›.» Per regla è manegià quel, sch’ins discurra en Svizra taliana da «dialect». Ma era las varietads localas na vegnian betg emblidadas.

«Noss dialect e RSI han ina lunga istorgia communabla», declera la moderatura. Da vegl ennà sustegna e promova RSI la lingua locala, era cunquai ch’ella è d’udir regularmain en ils programs. Dapi ils onns 1960 deditgescha l’emettur da radio Rete Uno la dumengia bun’ura a la cultura ed a la musica populara. «D’emissiuns legendaras sco ‹La domenica popolare› èn naschids teaters dialectals che han anc adina ina plazza en il program da televisiun, che han dentant er anc adina ina en ils cors dal public», di Carla Norghauer.

Tocs dialectals èn ina pitga impurtanta per la televisiun da RSI. Ma quai na basta betg: Els èn er in impurtant cuntegn per l’archiv. Perquai guarda RSI LA 1 pliras giadas l’onn durant ina sonda saira enavos sin las perlas dal teater dialectal e dat a quellas ina parita moderna cun agid da giasts che passan en ils fastizs da las grondas acturas ed ils gronds acturs da pli baud. «Il dialect e RSI èn colliads a moda inseparabla.»

Co din ins «Klimakleber» per rumantsch?

RTR presta sco suletta chasa da medias il service public per la Svizra rumantscha. Er en questa cuminanza linguistica pitschna datti differents dialects. Surordinads a quels èn ils tschintg idioms. Tut ils tschintg idioms sco era la lingua da standard, il rumantsch grischun, èn cuntrari als dialects discurrids, normads en grammaticas e pledaris. RTR dovra tut las sis varietads.
Ultra da quai gioga RTR in’impurtanta rolla en l’actualisaziun ed il svilup da la lingua. Co din ins «Klimakleber» per rumantsch? Precis per pudair stgaffir talas creaziuns da pleds ha RTR cun Marietta Cathomas Manetsch in’atgna linguista en chasa. Ensemen cun las redacturas ed ils redacturs ha ella creà per «Klimakleber» il term «bloccavias per il clima». Ultra da quai sa deditgescha ella mintg’emna durant in’emissiun da radio da tschintg minutas ad in’atgnadad linguistica dals tschintg idioms.

Ils idioms sa differenzieschan per part detg fitg in da l’auter. Perquai na sa chapeschan Rumantschas e Rumantschs betg adina immediatamain. Davart questas «malencletgas» linguisticas en il mintgadi rumantsch datti ina seria da podcast da RTR. Per promover la qualitad linguistica en quest ambient pulit cumplex, porscha RTR inputs interns al persunal.

«Cun duvrar tut ils idioms en il radio, en la televisiun ed online fa RTR punts, promova la chapientscha tranter las cuminanzas linguisticas idiomaticas e rinforza l’identitad da tut las Rumantschas e tut ils Rumantschs», di Anna Serarda Campell, manadra dal ressort cultura e societad da RTR.

Instruments da translaziun per il rumantsch

Ina survista davart ils pledaris online rumantschs ed instruments da translaziun vegn messa a disposiziun qua. L’ultim ha RTR gidà a sviluppar. Plinavant vegnan endatadas las creaziuns da pleds novs menziunadas plinensi en il Pledari Grond – il pledari online en la lingua da standard rumantsch grischun.

Dapli davart il rumantsch pudais Vus leger en quests artitgels:

• «Questas applicaziuns-web contribueschan a la visibilitad dal rumantsch»

• Co din ins «kuscheln» per rumantsch?

Andrée Getzmann, April 2025