Co che RTR promova la musica rumantscha

La musica è in’ambassadura excellenta per reflectar la cultura e purtar ella vers anora. Radiotelevisiun Svizra Rumantscha (RTR) prenda serius quest’incumbensa: cun promover sistematicamain musicistas e musicists rumantschs.

Rieischs sa mantignan.
Rieischs am retignan.
Rieischs am sustignan.
(Dominique Caglia)

Sequenzas da lingua rumantscha rebattan da las paraids da l’Église Française en il center da la citad da Berna. En il battibugl da vuschs sa maschaidan ellas cun discurs en tudestg, franzos e talian. Igl è dumengia suentermezdi il mars 2023, las plazzas èn occupadas, il public è pluriling e da tut las gruppas da vegliadetgna.

Las Grischunas ed ils Grischuns e lur ragischs en las valladas da lur patria. Ina tematica omnipreschenta en la musica rumantscha. Quai vala era per il project da chor «Rieischs» dal Chor viril Surses. Tranter auter han collavurà al project Maurus Dosch, commember da la direcziun generala da la SRG SSR, Flavio Bundi, schefredactur da Radiotelevisiun Svizra Rumantscha (RTR), e Mario Pacchioli. Il chor ha 58 commembers. Ils umens da 22 fin 80 onns han bunamain tuts ragischs en la vischnanca da Surses, e quai da Beiva e Savognin fin a Salouf. Beiva e Salouf èn 22 kilometers in ord l’auter. Per las provas dal chor en la patria fan numerus chantadurs in viadi anc bler pli lung: Maurus Dosch discurra d’ina «diaspora grischuna» a Turitg, Berna ed en l’entira Svizra.

Mo a Turitg vivan tenor ina statistica dal 2016 gia var 1000 Rumantschas e Rumantschs. Umans che han bandunà lur valladas per il studi e la lavur e che fan la fin d’emna bleras uras viadi per returnar en la patria. «Nus giain a chasa per murir», resumescha Maurus Dosch la mentalitad grischuna. Ma en sasez na constat quai betg. Ins stuess plitost dir: ils umans van a chasa per viver. E quai adina puspè.

Il rumantsch è la lingua principala per en tut var 40’000 persunas. Ensemen cun las Rumantschas ed ils Rumantschs en la diaspora èsi circa 60’000 persunas, strusch in mez pertschient da la populaziun svizra. Adina puspè vegn prognostitgà che la lingua moria ora. Perquai che las valladas èn sparpagliadas e perifericas, èn sa sviluppads en il decurs dal temp ina varietad da dialects e tschintg idioms, quai che engrevgescha il mantegniment da la lingua. Il 1982 han ins sviluppà il rumantsch grischun, la lingua artifiziala per standardisar il rumantsch. El è dentant fitg dispitaivel en la communitad rumantscha.

Dapi il 1925 emetta Radiotelevisiun Svizra Rumantscha (RTR) durant 24 uras en lingua rumantscha. In focus spezial metta il radio sin musica da la Svizra rumantscha, savens sa tracti d’atgnas registraziuns da RTR. Ma tge animescha artistas ed artists da chantar en ina lingua che sulettamain 40’000 persunas discurran anc activamain? Tge rolla giogan las contribuziuns da musica per chors, rappunzs e chantaduras?

Quai è l’istorgia davart la lingua da la musica e l’emettur da radio RTR che rumpa quasi tut las convenziuns.

In secondo brasilian che fa musica da rap per rumantsch

Gino Clavuot è alert dapi baud la damaun. Il discurs ha el fixà per las set – el fiss era stà pront gia mes’ura avant. Gino Clavuot lavura en il management da catastrofas dal chantun Grischun e pendulescha regularmain vi e nà tranter ses lieu da domicil a Turitg ed il Grischun. El dovria l’intensitad, di el cun in surrir en sia vusch. Clavuot è pendulari da professiun en blers reguards: el na fa betg mo viadi tranter ils chantuns, mabain era tranter ils jobs. Ultra da far analisas d’impact e d’organisar task forces fa Gino Clavuot, pli enconuschent sut ses num d’artist SNOOK, musica da hip-hop.

Sco SNOOK chanta el da sia patria ed identitad, da l’ir a perder e dal puspè vegnir chattà. Gino Clavuot è creschì si a Tarasp. Ses bab è l’uffant d’ina immigranta brasiliana e d’in mariner svizzer. El è restà en terza generaziun in nomad tranter las linguas. Rumantsch, tudestg, portugais. «Dachasa» n’è per Clavuot betg ina lingua, mabain in’entira varietad da linguas che na concurrenzeschan betg ina l’autra. Quai è tipic per bleras Rumantschas e blers Rumantschs.

«Quant ferm che l’Engiadina ed il Grischun han propi furmà mai sun jau vegnì conscient pir, cura che jau hai fatg midada a Turitg.» In accident cun aissa è stà in mument-clav en la vita da Gino Clavuot. Durant ch’el era lià a las crutschas saja el sa dumandà: «Pertge n’emprovas ti betg tez cun musica da rap?» Clavuot, ch’era da quellas uras in giuven teenager, ha fundà ensemen cun quatter amis dal gimnasi la band Camillionerz. Ils emprims texts ha Clavuot anc scrit en tudestg svizzer, suenter ha el midà al rumantsch. «Jau pens e sent en rumantsch», declera el questa midada. «Pertge na duess jau lura betg era rappar en questa lingua?»

Sco SNOOK sa fa Gino Clavuot spert in num er ordaifer il Grischun. «L’entira chaussa è creschida a moda fitg organica», di el. Ina rolla impurtanta en quel connex ha giugà RTR. Sias chanzuns hajan ins udì al Radio RTR, pli tard era sin Radio SRF Virus, SRF3 e «tuttenina» saja schizunt Arte TV en Germania vegnì attent ad el. «In secondo che s’engascha per ina lingua en privel da svanir? Quai chatta la glieud cool!»  

Quai saja la differenza tranter RTR ed autras chasas da medias sco SRF u la chasa da medias francofona RTS, di Maurus Dosch, il manader Planisaziun e process da la SRG SSR a Berna. «SRF ha in grond public e sto porscher musica per in e scadin. La raschun d’esser da RTR na resulta betg da la quota, mabain da la varietad da sia purschida.»

Ina spezialitad dal program da RTR è il spectrum dals geners da musica. Spezialmain visibel è quest spectrum en l’emissiun Gratulaziuns. Il concert sin giavisch che vegn emess mintga di durant in’ura sur mezdi è l’emissiun la pli populara da Radio RTR. Giavischads vegnan natiralmain ils pli novs hits e classichers vegls ed enconuschents. In plaz fix en il radio da mainstream han però era tocs ch’ins auda uschiglio fitg darar sco Burst of Trumpets, March da la Societad da musica da Sumvitg u Abig Glogge dal Jodelquartett Rosenberg, Praettigau & Kapelle Oberalp.

In emettur per il chant choral

La val sa derva
E colms m’ambratschan.
Mies cor, el batta ferm.
(Dominique Caglia)

«Cultura ed en spezial era musica èn las meglras ambassaduras insumma», di Flavio Bundi, schefredactur da RTR. «La musica è decisiva per l’identitad e perquai betg mo in project dal cor per RTR, mabain in’incumbensa centrala per nus sco interpresa da medias.»

RTR accumpogna festas popularas e promova talents cun agid da registraziuns. Gist per chors sco il Chor viril Surses è quai da gronda impurtanza. Per els è quai la suletta pussaivladad da registrar lur chanzuns a moda professiunala e da render accessiblas ellas ad in public pli grond. «Chors èn dependents da vegnir prendids serius e da survegnir ina plattafurma al radio», di Dosch. «Qua surpiglia RTR ina funcziun da leader.»

La tradiziun da chors è enragischada fermamain dapertut en Svizra. Var 2000 chors datti en l’entira Svizra, cunzunt en chantuns catolics han ils chors ina ferma tradiziun. Chors contribueschan a la furmaziun d’ina cuminanza, sumegliant ad in’uniun da gimnastica u ina societad da tir. Il register da chors svizzer cumpiglia 54 chors en il Grischun, da quai 14 sulettamain a Cuira. Fin oz èn las provas da chor in punct central en la vita da bleras e blers, betg il davos era per Grischunas e Grischuns emigrads. Er il Chor viril Surses è vegnì fundà gia il 1907 ed ha survivì duas guerras mundialas, undas d’emigraziun e pandemias.

«Cun emetter musica chorala stgaffin nus in auter access al spazi cultural Grischun», manegia Flavio Bundi. «Noss public en mira èn Rumantschas e Rumantschs – e quai betg mo talas e tals che vivan anc en il Grischun, mabain er utrò. Turitg è la finala il pli grond vitg rumantsch da la Svizra.» Cun emetter musica chorala en il radio u sin ils chanals digitals fa l’emettur ina punt en il rest da la Svizra.

«Rumantsch», di Flavio Bundi, «è bler dapli ch’ina lingua. Igl è in’identitad, gea bunamain ina tenuta. Sche la tgira da sia varietad na stat betg pli a cor ad in pajais uschè ritg sco la Svizra, na vegn el betg pli ritg, mabain pli pover.»

Encreschadetgna grischuna

Rivo an tera estra
i’ catsch la mi’ rieisch,
a tschertga maladestra
dall’ava e la gleisch.
(Dominique Caglia)

«Jau pens en sasez permanentamain a las muntognas», di Gino Clavuot. L’encreschadetgna è per bleras Grischunas e blers Grischuns in element essenzial da la mentalitad. Quai sa funda betg il davos sin la lunga istorgia d’emigraziun dal chantun. Uschia han pastiziers grischuns sa fatg in num a partir dal 15avel tschientaner en la Lumbardia ed a Venezia ed han avert lur pasternarias en passa milli citads europeicas, americanas ed africanas. Er oz sforza la solitariadad dals vitgs ed il dir martgà da lavur blers umans dad ir en las citads pli grondas ordaifer ils cunfins chantunals.

Sche Clavuot è in pendulari da las professiuns e da las linguas, lura è il Grischun in lieu da las pendularias, dals immigrants e da las lavureras estras. Las Portugaisas ed ils Portugais furman la pli gronda gruppa sociala estra en il Grischun, il 2015 eran quai 9400 persunas. Fertant ch’il rumantsch para da perder sia impurtanza en consequenza da l’emigraziun, la recuperescha l’immigraziun puspè. Per ina buna part almain. Ils uffants dal persunal ester, che lavura principalmain en l’hotellaria, discurran portugais, bosniac, tudestg – e, sco lingua communabla, rumantsch! La lingua na gida betg mo a mantegnair l’identitad en l’ester, ella dat era nova identitad.

«Il rumantsch ha bleras parallelas cun autras linguas neolatinas», di Clavuot. «En mias ureglias tuna el lom, sumegliant al portugais brasilian, bunamain chantà. Pli fitg che nus perdain nossa lingua, e pli fitg che va er a perder l’identitad da nossas valladas. Jau chat che nus stuain investir temp ed energia en nossa lingua originara ed autentica e dar vinavant quest bain custaivel er a la proxima generaziun.» Betg mo Grischunas e Grischuns stiman la musica rumantscha. Flavio Bundi raquinta ch’el survegnia era resuns d’audituras ed auditurs da l’uschenumnada Bassa. Da glieud che na chapescha betg la lingua, ma che taidla gugent sia melodia.

Co declerass Bundi ad insatgi la lingua rumantscha? La resposta vegn immediat: «Sco ina chanzun cun ina melodia en differentas colurs da tun, marcada d’ina tscherta melanconia. Il rumantsch è ina lingua radunda e lomina, ma mintgatant aud’ins er ils pizs en ella. Igl è er ina lingua che po provocar.»

Spotify rumantsch

Durant ils onns ha Radiotelevisiun Svizra Rumantscha sa fatg in num cun promover e sustegnair consequentamain la scena da musica grischuna. «Nus na rapportain betg mo da la cultura, nus essan ina part dad ella», di Flavio Bundi.

Igl è savens in act da ballantscha da tegnair quint a questa incumbensa. En cumparegliaziun cun SRF ha RTR a disposiziun mo in sulet emettur, cun il qual las audituras ed ils auditurs duain pudair s’identifitgar e che pledenta els. E fertant che surtut las generaziuns pli veglias taidlan RTR, sco oz las bleras chasas da medias publicas cun radio classic, na tanschi era betg da laschar ir sulettamain musica classica e chant choral sin ils chanals. «L’access a la musica sto vegnir facilità uschè fitg sco pussaivel a la glieud», di Bundi. RTR ha perquai endrizzà la plattafurma «PlayFestas», ina sort «Spotify rumantsch», declera el. La plattafurma è in archiv cun registraziuns da concerts e festas da chant che tanschan enavos fin il 1976.

Quant impurtants che tals formats èn, sa Gino Clavuot per atgna experientscha. «Da pitschen», sa regorda el, «registrava jau la parada da hits al radio cun agid d’in registratur a cassettas.» Spotify e co. han gia daditg remplazzà registraziuns manualas, ma dal radio na vuless Clavuot tuttina betg desister. «Dapli glieud che taidla mia musica al radio, e pli gronda influenza che quai ha sin mes streams e sin las dumondas da concert.»

Pli baud investiva RTR en ils classics concerts en directa dals chors gronds, oz pli sistematicamain en festas da chant. Ultra da registraziuns da tuns fan ins oz era registraziuns da video. Oz envida RTR ils chors pli savens en ina localitad da registraziun, p.ex. hallas polivalentas, baselgias u studios. Là han las musicistas ed ils musicists la pussaivladad da sa preschentar. Ils chors survegnan registraziuns professiunalas e RTR po registrar nova litteratura chorala. «Registraziuns collectivas» numna Maurus Dosch quest proceder cun tun critic. Ad el sco anteriur president dal Chor viril Surses fan las mesiras da spargn mal. Flavio Bundi manegia però: «RTR porscha oz en relaziun bler dapli, p.ex. ina pli gronda varietad da producziuns musicalas audiovisualas ed era sin il champ da la distribuziun, che anc avant paucs onns. Plinavant avain nus investì per motivs da fairness – oravant tut visavi la giuventetgna – er en novs formats per musica moderna.»

«Dar enavos insatge a la cuminanza rumantscha»

Surses sen nossa carta angal en stretg ma stretg dad ôr!
(Pader Alexander Lozza)

Dacurt han ins discutà la musica da Gino Clavuot a l’Universitad Humboldt a Berlin. Il seminari ha tractà musica rumantscha contemporana. «Plaunsieu èsi tut normal ch’ins fa era musica per rumantsch», di el. «La glieud vul sa colliar cun la patria.»

Forsa declera quai, almain per part, il grond public che ha tadlà il chor da Surses en l’Église Française a Berna. Cura ch’ils ultims tuns sa perdan, stat ina retscha suenter l’autra en pe, in um giuven tschivla dad aut, l’applaus dura pliras minutas.

«Nus vulain dar enavos insatge a la cuminanza rumantscha», di Flavio Bundi. «Ma ‹promoziun› chapin nus er en il senn da purtar musica vers anora. Cun agid da la musica vegn la lingua consumada, discurrida, percepida e tegnida en vita.»

Noemi Harnickell, zercladur 2023